Dutch Mountain Film Festival 2024 – Preview 2:
Voetsporen, geesten en meer

door Paul Rübsaam

In het tweede deel van deze preview van editie 14 van het Dutch Mountain Film Festival (DMFF) vormen voetsporen en geesten een leidraad. Onder andere in Noorwegen, de Himalaya en op de Peruaanse hoogvlaktes.

Heimen – Betoverende mysteries
In de korte film Heimen (2023) van regisseur Carmen Maria, die vorig jaar afstudeerde aan de Nederlandse filmacademie, blijft veel onopgehelderd. Maar storend is dat niet. De onbeantwoorde vragen, het onderwerp van de film en de fraaie cinematografie (Boris Peters) met een vaak laag over beboste en bemoste hellingen en stromende beekjes zwevende camera vormen binnen het korte bestek van 25 minuten een prikkelende eenheid.

Een antropologiestudente doet in het Noorse Trollheimen onderzoek naar de zogeheten Vaettir. Maar van wie is dat oude aantekenboekje met ingeplakte droogbloemen dat ze in haar rugzak heeft gestopt? Is die persoon die blijkbaar eerder in dat gebied is geweest en wiens sporen zij volgt haar overleden moeder, die in haar dromen tot haar spreekt?

Waarom wordt haar zwijgzame begeleider Steinar (geen ‘gids’ naar eigen zeggen) door de lokale bevolking eigenaardig gevonden? Alleen maar omdat hij zo stug is, of is er nog een andere reden?

Duidelijk is dat de antropologiestudente het bestaan van de Vaettir – kleine mythische wezens die als hoeders van de plaatselijke berg met overledenen in contact zouden staan – niet botweg als bijgeloof van de hand wil doen. Juist door haar ontvankelijkheid wint ze stukje bij beetje het vertrouwen van Steinar. En dat alles in het betoverende berglandschap van Trollheimen, waar vormen die je vanuit je ooghoeken waarneemt en het gefluister van het gebladerte een voorgevoel op kunnen wekken. Vooral als je denkt aan iemand die je mist.

Forbidden Pilgrimage – Hinderlijke mysteries 
Wél storend zijn de onbeantwoorde vragen in het grootser opgezette Forbidden Pelgrimage (2024) van Ellen Vermeulen. De Vlaamse regisseuse treedt daarin nogal letterlijk in de voetsporen van de getalenteerde Franse alpiniste Marie-Louise Chapelle. Deze mocht in de jaren vijftig van de vorige eeuw van haar mannelijke tochtgenoten niet verder gaan bij een eerste beklimming van de Chaukhamba (7138m) in India. Haar vrouwelijke aanwezigheid op de top zou de prestatie van de heren te veel devalueren.

Een saillant gegeven natuurlijk. Maar waarop berust nu precies de identificatie van de ongetrouwde Vermeulen met moeder en huisvrouw Chapelle, die ieder jaar zes maanden de bergen introk? Op het feit dat ze ook een vrouw is? Dat lijkt te weinig om anno 2024 het ‘verboden’ aspect van háár ‘pelgrimstocht’ op te helderen. Ook Vermeulen bereikt de top van de Chaukhamba niet. Niet omdat iemand dat haar verbiedt, maar omdat ze daar de vaardigheden voor mist. Ondertussen geeft haar voice-over weinig uitsluitsel over de achtergrond van de keuzes (tussen gezin en bergen) die Chapelle destijds maakte. De gedragen toon van die voice-over contrasteert ook nog eens pijnlijk met het gevloek van Vermeulen als ze met moeite een lagere top bedwingt.

The Ghosts Above – Onopgeloste mysteries 
Wanneer voetsporen of andere manifestaties van vroegere menselijke aanwezigheid en ook de Himalaya al aan de orde zijn, kan één van de grootste mysteries uit de geschiedenis van het alpinisme niet buiten beschouwing blijven. Waar is toch het stoffelijk overschot gebleven van Andrew Irvine? Hij verdween een eeuw geleden na een toppoging op de Mount Everest ondernomen te hebben. Het lichaam van zijn tochtgenoot George Mallory werd vijfentwintig jaar geleden wel gevonden. Heeft de verdwenen Irvine destijds misschien al op de top gestaan?

In de korte documentaire The Ghosts Above (2019) van fotograaf en filmmaker Renan Ozturk wordt verslag gedaan van een expeditie met als bijzonder aspect dat men ‘de zone des doods’ (boven 8000 meter) in de eerste plaats betreedt om een antwoord te vinden op de vragen rond Irvine en niet (of toch?) om de top van de Everest te bereiken.

Zo’n uitgangspunt zal de sherpa’s aanspreken, denken Ozturk en zijn expeditiegenoten nog. Die zien immers van oudsher het betreden van de top van de Chomolungma (Mount Everest) als een ontheiliging van deze goddelijke berg. Men verkijkt zich echter op de prioriteiten van de eenentwintigste-eeuwse sherpa’s. De top van de hoogste berg ter wereld bereiken draagt bij aan de professionele status van de nog altijd onderbetaalde dragers en verhoogt daarmee hun inkomen.

Dat je boven 8000 meter nogal in ademnood kunt komen, is al vaak getoond. De evenmin opbeurende aanblik van eerder gesneuvelde klimmers langs de route naar de top van de Mount Everest eveneens. The Ghosts Above laat echter ook zien hoe onwerkelijk mooi het is rond het dak van de wereld. Jammer genoeg blijkt Ozturk geen ongelijk te hebben gehad toen hij aanvankelijk even had geaarzeld om deze documentaire in opdracht van National Geographic te maken en zich te conformeren aan de redactionele principes van deze hijgerige televisiezender. Te snelle opeenvolgingen van beelden, een overdreven accent op sensatie en al te stoer klinkende voice-overs zijn niet van de ijle lucht.

Through Rocks and Clouds – Alpaca’s in de Andes 
Het voor deze editie van het festival geprogrammeerde Through Rocks and Clouds (oorspronkelijke titel: Raíz, 2024) van Franco García Beccera doet denken aan het drama Utama van Alejandro Loyaza Grisi, dat op het DMFF van vorig jaar flink in de prijzen viel. Alleen al voor wat betreft de locatie (de Peruaanse hoogvlaktes) en de gesproken talen (Spaans en Quechua). Maar ook atmosfeer en verhaallijn tonen sterke verwantschappen. Opnieuw is er aandacht voor de spanning tussen het traditionele leven op de godverlaten maar betoverende hoogvlaktes van Peru en de oprukkende industrialisatie. Voorzien van meer feelgood elementen zou je Through Rocks and Clouds een soort Utama light kunnen noemen. Als zodanig is deze film van regisseur Beccera echter zeker niet te versmaden.

In plaats van lama’s zoals in Utama zien we in Through Rocks and Clouds kuddes van hun kleinere en nog aaibaardere verwanten: de alpaca’s. De achtjarige Feliciano (Alberth Merma) is niet alleen gek op zijn hond Rambo, maar ook een van die alpaca’s, die hij Ronaldo heeft genoemd. Ook voetbal is namelijk een ware passie van hem. Rennend over de hoogvlakte volgt hij met een transistorradio op vol volume de verrichtingen van het Peruaanse nationale elftal, dat zich hopelijk zal gaan kwalificeren voor het WK in Rusland van 2018. Als hij juicht bij een goal voor Peru, lijkt het wel of de Alpaca’s mee juichen.

Jong als hij is mag Feliciano al zelfstandig de kudde begeleiden. Zolang hij maar niet voorbij het meer komt, waarschuwt zijn moeder. Want daar heerst Auki Tayta, een hongerig en griezelig wezen dat rode sporen achterlaat, maar ook de mythische beschermer van de vlaktes zou zijn.

Tijdens een vergadering in het dichtstbijzijnde dorp Antamarca lopen de spanningen hoog op tussen de Alpacaherders en de vertegenwoordigers van het mijnbouwbedrijf dat steeds nadrukkelijker zijn vrachtwagens over de vlaktes laat rijden. De mijnbouw vervuilt de bodem en bedreigt de gezondheid van de Alpaca’s, stellen de herders. Maar lastig genoeg is de woordvoerder van het mijnbouwbedrijf, een zekere Grimaldo, tevens de belangrijkste afnemer van Alpacowol, waar hij steeds minder voor betaalt.

Uiteindelijk blokkeren de herders en hun sympathisanten onder de dorpelingen de weg voor de vrachtwagens. Feliciano heeft ondertussen andere zorgen. Na het gelijkspel tegen Colombia heeft Peru de kwalificatie nog altijd niet afgedwongen. Maar belangrijker nog: waar is Ronaldo gebleven? Die hebben ze toch niet de keel afgesneden, zoals andere alpaca’s is overkomen? Zou Auki Tayta hier een rol bij hebben gespeeld. Of zou hij die nog kunnen spelen?

A Shepherd – Schapen in de Alpen 
Oorspronkelijk leven in het hooggebergte krijgt iets dichter bij huis gestalte in A Shepherd (Un pasteur, 2023) van Louis Hanquet. De documentaire gunt ons een inkijkje in het eenzame, harde, maar ook momenten van voldoening schenkende bestaan van de zachtmoedige jonge Franse herder Félix Girard, die tweeduizend schapen onder zijn hoede heeft.

Félix oefent zijn beroep volgens familietraditie uit tussen de kalkstenen bergen van de zuidelijke Franse Alpen. Een oude stenen almhut is zijn verblijfplaats. Hij moet niet alleen de verlatenheid trotseren, maar ook over een uitstekende conditie beschikken. Want om ook maar één van zijn schapen te vangen, ten behoeve van vaccinatie of wondverzorging, moet hij al een flinke sprint kunnen trekken over een met stenen bezaaide helling. En dan nog heeft hij soms de hulp van zijn honden nodig om het dier in te sluiten. ’s Nachts bij het licht van de maan moet hij er nog op uit om de schrikdraadversperringen te controleren die zijn schapen moeten beschermen tegen de wolven. Die laatsten kunnen we gefilmd met een infrarood camera als witte gedaantes in het nachtelijk duister zien naderen.

Op gezette tijden leidt Félix zijn schapen naar het dorp. Niet in de laatste plaats om de zwangere ooien in een stal te laten bevallen. Als een daar geboren lammetje niet blijkt te ademen, probeert de jonge herder het met vaderlijke toewijding te reanimeren. Maar het baat niet. Vervolgens doet Félix iets dat de kijker kan doen schrikken, maar toch hartverwarmend is. Hij stroopt de vacht van het dode diertje af en laat dit vervolgens dienen als extra truitje voor een van de nog levende lammetjes.

Ook als Félix in gezelschap van anderen is, zoals dat van zijn vader als die op bezoek komt of dat van collega-schaapherders waarmee hij in het dorp de gezamenlijke zorgen doorneemt, is hij niet één van de spraakzaamste. Zijn ingehouden emoties zijn hem echter van het gezicht te lezen. Bijvoorbeeld als hij een paar van zijn door wolven verscheurde schapen onder keien begraaft en vervolgens veldbloemen op die keien legt. Of als hij zich zorgen maakt over de gevolgen van de klimaatverandering en het daardoor uitdrogende gras op de hellingen, waardoor het bestaan van de schaapherders wordt bedreigd.

De schapen vormen zijn leven. Als die gezond zijn en zich op natuurlijke wijze kunnen uitspreiden over de hellingen en vlaktes is de jonge herder gelukkig. Het is een beeld waar ook de kijker in dit fraaie, ingetogen portret middels lange shots met vaak hoge camerastandpunten ruimschoots van kan meegenieten.

Tot weet ik veul…
Op eigen kompas varend proberen de rode draden van een filmfestival uit te tekenen is als je huis opruimen. Er blijft altijd iets over dat niet op een van de voorbestemde plank of in een voorbestemd laatje thuishoort, maar dat zeker bewaard moet worden.

Dat geldt bijvoorbeeld voor Greylands (Die Graue March, 2023) van Charlotte Waltert en Alvaro Schoeck. De sfeervolle verhalen van de Zwitserse schrijver Meinrad Inglin (1893-1971) vormen in deze korte animatiefilm de inspiratiebron voor een in aquareltinten geverfd berglandschap met simpele, sprekende lijnen. Begeleid door in de werkelijkheid opgenomen geluid zien we verschillende gestaltes uit de mist opdoemen of daarin verdwijnen. Zoals een kudde koeien met hun welluidende bellen, overvliegende roofvogels en hoog op een rots geposteerde gemzen. Maar ook mensen, met hun eigen verhalen, doemen op.

Niet voor een gat te vangen, maar wel kenmerkend voor het DMFF is voorts de documentaire Van Schin op Geul tot… weet ik veul? (2023) van Joris Souren. Volgens goede traditie komt ook het lokale, dat wil zeggen Zuid-Limburgse aspect op het festival aan bod en worden we met een prettig vleugje ironie getrakteerd op impressies van het enige stukje ‘berglandschap’ van Nederland.

In Van Schin op Geul.. (zeg maar: Sjin op Cheul) komt de overstroming van de Geul in 2021 slechts zijdelings aan bod. Eerder kunnen we genieten van het fraaie stroomgebied van Nederlands snelst stromende rivier, die nabij het Duitse Aken ontspringt en zestig kilometer lang door meandert tot aan Maastricht. Dit weliswaar op sommige plaatsen vervuilde gebied biedt onverwachte kleine watervallen, kans op forellenvangst en zelden geziene landschappen.

Naast het autobiografisch geïnspireerde commentaar van de uit Wijnandsrade (Zuid-Limburg) afkomstige Souren horen we onder andere het relaas van een gedreven forellenvisser, een wandelaar die graag grenspalen met vlaggetjes markeert en een uit Noord-Nederland afkomstige vogelaarster die gek is op kraanvogels en ijsvogels. Ze genieten ieder op hun eigen manier van het Geuldal, waarin tevens troost gevonden kan worden voor persoonlijke verliezen die zijn geleden. De Engelse ondertiteling ten behoeve van het internationale festivalpubliek (Engelse titel: Go with the flow) is zelfs voor niet uit Zuid-Limburg afkomstige Nederlanders geen overbodige luxe…

Verder op het festival onder meer de Nederlandse première van Shambhala (Min Bahadur Bam, 2024). Volgens het DMFF een visueel verbluffend epos over een vrouw die hoog in de Himalaya haar karma en lokale tradities volgend op het punt staat met meerdere echtgenoten te trouwen.

Ook In between these Mountains (2024) lijkt het bekijken bij voorbaat waard. De Nederlandse filmmaker Olivier Garcia trekt daarin met zijn Amerikaanse vader en zijn halfbroer Erik door de Verenigde Staten op zoek naar wat ze verbindt en misschien altijd al verbonden heeft. En in Sophie Lavaud – The Final Summit (François Damilano, 2024) legt titelheldin Lavaud de laatste hand aan een indrukwekkend epos: de beklimming van alle veertien achtduizenders in de Himalaya.

Overige activiteiten rond het festival zijn onder andere de opening van de expositie van de Pools-Nederlandse tekenares Agata Siwek en een voordracht vaan Max Hermens uit de nieuwe StauSeeSteig-wandelgids.

Kijk hier voor het volledige filmprogramma, inclusief alle nevenactiviteiten. 

 

31 oktober 2024

 

Preview 1: Bouwwerken en terugblikken

 

MEER FILMFESTIVAL

Dutch Mountain Film Festival 2024 – Preview 1:
Bouwwerken en terugblikken

door Paul Rübsaam

Met als thema ‘Bouwen en bergen’ gaat op 5 november in Heerlen en Aken de veertiende editie van het Dutch Mountain Film Festival (DMFF) van start. Maar op ’toepasselijke locaties’ ontvouwt het filmprogramma zich al iets eerder.

‘Van afstand lijken de bergen onaangetast’, aldus de tekst die het thema van DMFF #14 toelicht, ‘maar komen we dichterbij, dan zien we de bergwegen met haarspeldbochten en lawinehekken, kabelbanen en liftstations, almhutten en bivakken en – zelfs hoog boven de boomgrens – loopgraven, bunkers en forten. Ook op de meest afgelegen bergtoppen heeft de mens zijn stempel weten te drukken.’

Het festival besteedt volop aandacht aan het hoofdthema ‘bouwen en bergen’. Daarnaast is er de nodige plaats ingeruimd voor films die terugblikken op een alpine- en /of cinematografisch verleden en voorts, zoals in deel 2 van deze vooruitblik aan de orde zal komen, voor films (documentaires) waarin iemand in de voetsporen treedt van een illustere voorganger.

Frozen – Status quo en probleemwolven 
Twee films waar het festival op ’toepasselijke locaties’ mee opent hebben betrekking op het hoofdthema. In het bijzonder op de kenmerkende transportmiddelen die de mens in het hooggebergte voor zichzelf heeft aangelegd.

In de horrorachtige natural survival thriller Frozen (Adam Green, 2010) zitten drie jonge snowboarders (twee jongens en een meisje) op een late zondagavond in een skilift die ineens stil komt te hangen. Er zijn geen andere toeristen die nog gebruik maken van de lift. Het station is al gesloten. Het mankement kan dus niet worden verholpen.

De film weet de koude nacht die het drietal moet doorbrengen overtuigend genoeg te verbeelden. Maar misschien moeten ze nog wel veel langer blijven zitten op dat in de lucht hangende bankje. Pas de eerst volgende vrijdag gaat het skiliftstation namelijk weer open. Als ze gewoon maar zouden doodvriezen, zou dat echter een te statische film opleveren. Dus moeten ze proberen zich uit hun isolement te bevrijden. Wat dan ten behoeve van de spanning niet al te goed mag lukken.

Een roedel ‘probleemwolven’ (om het hedendaags uit te drukken) die het kleumende drietal als potentieel lekker hapje al in de skilift ziet hangen, moet dat probleem oplossen. Een sterke vondst is dat niet. Maar aangezien filmkijkers Frozen op 31 oktober (Halloween) kunnen aanschouwen bij de kabelbaan van Valkenburg en vervolgens als ze het aandurven ook nog eens een ritje met de skilift kunnen maken, belooft de openingsavond van het festival toch een enerverende te worden.

Gondola – Status quo en creatievere oplossingen
Een simpel, in zekere zin statisch gegeven uitwerken, was ook de opdracht waar de Duitse regisseur Veit Helmer zich voor zag gesteld. Maar Helmer weet dat met zoveel creativiteit aan te pakken, dat Gondola (2023, zonder gesproken woord) een erg leuke film is geworden.

In het hooggebergte van Georgië moeten twee in een conducteursuniform gehesen bevallige jongedames een gondelbaan bevrouwen. Op de aanwijzingen van een norse chef die een karig loon betaalt, dienen ze ieder plaats te nemen in één van de twee gondels (aan een kabelbaan hangende cabinetjes) die de woningen hoog in de bergen verbinden met een lager gelegen dorp. Ten behoeve van passagiers in de eerste plaats. Maar er is meer dat naar boven of beneden moet dan (levende) mensen alleen. Halverwege passeren de in de lucht hangende gondels elkaar steeds. Eerst beperken de conductrices zich tot een collegiaal knikje van herkenning. Maar al gauw besluiten ze de monotonie te doorbreken door een schaakspel te beginnen. Het schaakbord staat opgesteld op het hoger gelegen gondelstation dat ze om beurten aandoen. Tijdens het passeren tonen ze elkaar triomfantelijk de geslagen stukken.

Gevoelens van rivaliteit vormen echter niet het enige dat wordt uitgewisseld. Door zichzelf en hun gondel steeds anders uit te monsteren laten ze de ander delen in hun levensplannen en passies. Zo ontstaat een vriendschap en misschien nog wel meer dan dat. Zelfs een viool en trompet komen eraan te pas, waarna ook nog eens blijkt dat er niet alleen in muziekinstrumenten muziek zit, maar ook in glazen, graankorrels, zagen en nog veel meer zaken.

Op 2 november zal ook deze film bij de kabelbaan van Valkenburg worden vertoond. Hopelijk zal Gondola later nog de landelijke bioscopen aandoen. Want de kaartjes voor de vertoning in Valkenburg zijn al uitverkocht.

Im Kampf mit dem Berge – Bergsymfonie 
Anders dan Gondola, een moderne film met omgevingsgeluid zonder gesproken woord, stamt de echte openingsfilm van DMFF (d.w.z. de eerste vertoning in een van de standaardlocaties in Heerlen en Aken) daadwerkelijk uit het tijdperk van de zwijgende film.

Im Kampf mit dem Berge uit 1921,of beter gezegd het eerste deel getiteld: In Sturm und Eis van deze oorspronkelijk als drieluik geplande film van Arnold Fanck vormt een mijlpaal in de vroege geschiedenis van de bergfilm. De geromantiseerde beklimmingsdocumentaire is een voorganger van de latere speelfilms van bergfilmpionier Fanck, zoals Der heilige Berg (1925) en Die weisse Hölle von Piz Palü (1929), waarin hij onder andere samenwerkte met de actrice en roemruchte latere regisseuse Leni Riefenstahl.

Zo heel groot blijkt het verschil tussen deze documentaire (‘Eine Alpensymphonie in Bildern’ in Fancks eigen woorden) en zijn latere bergspeelfilms met eenvoudige verhaallijnen niet te zijn. Zoals later zou gebeuren met de Piz Palü in die Die weisse Hölle worden in Im Kampf mit dem Berge de in de film overschreden Lyskamm (‘der Menschenfresser’) en andere zogenoemde reuzen van Zermatt als de Matterhorn en de Monte Rosa welhaast als personages aan ons voorgesteld. Ook de door cameraman Sepp Allgeier vereeuwigde gletsjers, ijstorens, lawines, wolkenzeeën, misflarden en stormen figureren bijna als bezielde identiteiten. In de tussentitels is al sprake van een beetje dialoog tussen de als zichzelf ‘acterende’ klimmers Hannes Schneider (met pijp) en Ilse Rohde (aanvankelijk met een rok aan), die elkaar volgens afspraak in de eenvoudige Betempshütte ontmoeten, waarna ze zich voor dag en dauw als door een touw met elkaar verbonden kleine zwarte figuurtjes een weg omhoog beginnen te banen door de labyrintische witte wereld rond de Lyskamm.

Het gerestaureerde In Kampf mit dem Berge (In Sturm und Eis) zal in Aken van een inleiding worden voorzien door Matthias Fanck, de kleinzoon van de regisseur en live worden begeleid door muzikant en filmcriticus Kevin Toma, die voor de gelegenheid een passende nieuwe soundtrack componeerde.

Elevated Art – Verheven bouwwerken? 
Ik was helaas niet in de gelegenheid de op het festival vertoonde documentaires uit de serie ‘Bouwen in de bergen’ te zien, over respectievelijk de Italiaanse architect Matteo Thun en nieuwe architectuur in Zwitserland, Oostenrijk en Zuid-Tirol. Voor meer informatie over deze ook weer op bijzondere locaties vertoonde documentaires kan ik dus slechts verwijzen naar de uitgebreide site van het DMFF zelf (zie hieronder).

Wel zag ik de documentaire Elevated Art van Timian Hopf (2024). Onderwerp is de Biennale Arte Dolomiti, een expositie van beeldende kunst in het hooggebergte van de Dolomieten, in combinatie met een portret van de gedreven uit het Zuid-Tiroolse dorp Sankt Martin in Thurn afkomstige festivalleider Michael Moling.

Misschien deel ik de mening van een aantal lokale bewoners en boeren die in Elevated Art aan het woord komen. Volgens hen ontsieren de vaak gezochte kunstwerken het berglandschap eerder dan dat ze het versterken. Wat bijvoorbeeld te denken van een metershoge injectiespuit die met de naald naar beneden in een besneeuwde bergtop is gestoken, om aan te geven dat de Aarde ziek is, of iets dergelijks?

Tegelijkertijd verdenk ik regisseur Hopf er een beetje van dat hij te vooropgezet de kijker een conclusie als de mijne heeft willen opdringen. Hij doet meer moeite om het Dolomitische berglandschap in al zijn luister te vereeuwigen dan dat hij de daar opgestelde kunstwerken een vergelijkbare kans geeft. Die zie je vooral opgebouwd worden, met het soms bureaucratische gedoe eromheen. Vervolgens kun je die kunstwerken doorgaans alleen aanschouwen als ze maar af half zijn, of gefilmd worden vanuit een ongunstige hoek.

Wondrous Kiental – Heimatfootage
Terug in de tijd gaan we opnieuw met Wondrous Kiental (Wundersames Kiental, 2022) van Christina Zurbrügg en Michel Hudecek. We belanden in de sfeer van de beroemde en door hun al dan niet vermeend nazistische ondertoon ook verguisde Heimatfilms uit de jaren vijftig. Maar dit keer gaat het om echte in dat tijdperk vervaardigde amateurbeelden van het goede leven in het dorpje Kiental (en het gelijknamige dal) in het Zwitserse Berner Oberland.

Die beelden werden jodelzangeres en regisseuse Zurbrügg, wier grootouders destijds een bakkerij in het dorp runden, ter hand gesteld door haar vroegere buurman. Deze Albert Landtwing leek als amateurfilmer een volledige dorpskroniek te hebben vervaardigd.

Alleen al de tikje donkere kleurzweem van Landtwings met een 16 millimeter camera vervaardigde beelden doen je terugverlangen naar vroeger. Toen kleine meisjes nog vlechten droegen of een strik in het haar en kinderen nog lopend naar de dorpsschool gingen, waar met krijt op een schoolbord werd geschreven. De tijd ook waarin korte grijze postautobussen zowel post als reizigers afleverden, een warme kop cichoreikoffie een traktatie was en hout hakkende en andere noeste handarbeid verrichtende mannen glimlachend aan een fraai gevormde pijp lurkten of kauwden op een dikke sigaar.

Het wel en soms een beetje wee van de hooiende, of schapen en koeien weidende boerenfamilies en de diverse middenstanders van het ook toen al voor een aanzienlijk deel op toerisme ingestelde dorp komen aan bod. Alsmede de traditionele dorpsfeesten, die niet zelden tot vrijages leiden en uiteindelijk tot in de dorpskerk voltrokken huwelijken. En dat alles tegen een decor van Zwitsers hooggebergte dat zou passen in een reclame voor Toblerone-repen.

Zurbrügg en Hudecek weten de uitbundige oubolligheid van een effectief contrapunt te voorzien met behulp van een eigenzinnige soundtrack met onder andere moderne (!) jodelmuziek en Zurbrüggs dichterlijke, maar met gevoel voor ironie opzettelijk kneuterig ingesproken commentaar in een voice over. Het gevolg is dat Wondrous Kiental een vermakelijke, prikkelende en toch ook beeldschone kijkervaring oplevert.

The Great White Whale – Een berg op zee
The Great White Whale (Michael Charles Dillon, 2023) noopt tot een intensief speurtochtje op je wereldkaart. Want het vulkaaneiland Heard Island in de Indische Oceaan, ergens tussen Zuid-Afrika en Australië en dan een flink eind in de richting van Antarctica, is heel klein. Maar niet als je er met je schip aan land wilt gaan. Dan vormt die als een witte walvis uit zee oprijzende bol een enorm en vooral onherbergzaam gevaarte.

Sinds 1947 hoort Heard Island bij Australië. Daarmee vormt de top (Mawson Peak, oftewel ‘Big Ben’) van de 2745 meter uit zee oprijzende vulkaankegel tevens de hoogste berg van dat continent. Die moest natuurlijk beklommen worden. In 1965 lukte dat na een eerdere mislukte poging. Maar zonder slag of stoot ging dat opnieuw niet.

Als weliswaar traditioneel opgezette documentaire is The Great White Whale een heerlijk huiveringwekkend, maar ook oogstrelend visueel jongensboek geworden, waarin ondanks hun gevorderde leeftijd nog altijd krasse kerels op meeslepende wijze verhalen van wat destijds een combinatie was van een gevaarlijke zeereis en een beklimming onder Antarctische omstandigheden. Onder hen expeditieleider Warren Deacock (alias Greasy Deak the Cook), schrijver en entomoloog Philip Temple en niet in de laatste plaats verhalenverteller en zanger John Crick, die de archiefbeelden van de expeditie opluistert met poëtische teksten en fraaie zeemansliederen.

Vanaf Sidney via Albany in Zuid-Oost Australië zet het schip ‘Patanela’ (dat op en latere tocht spoorloos zou verdwijnen) koers richting de Kerguélen-eilanden en uiteindelijk Heard Island. De onvoorspelbare weersomstandigheden die zich voor plegen te doen tussen de veertigste en vijftigste graad zuiderbreedte zijn berucht. Gelukkig staat het schip met zijn benauwend kleine ruimen onder leiding van de zwijgzame, mythische en Three Nuns-pijptabak rokende kapitein H.W. (Bill) Tilman (1898-1977), die wel weggelopen lijkt te zijn uit Herman Melville’s beroemde roman Moby Dick. Maar met rubber boten veilig aan land komen op dat witte vulkaaneiland is weer een andere zaak. Zeker voor insectenkenner Philip Temple, die nog nooit eerder gevaren heeft en niet zwemmen kan.

Toch blijkt Heard Island met zijn zeldzame mossoorten en kolonies van keizerspinguïns en zeeolifanten ook beeldschone kanten te hebben Maar koud is het er wel. Gedwongen door snel verslechterende weersomstandigheden moet het zwaar bepakte gezelschap anderhalve week lang bivakkeren in een tentje bovenop een twee jaar daarvoor bij een eerdere expeditie uitgegraven kuil in de sneeuw. Met meegenomen vaatjes rum, kaartspelletjes en toepasselijk genoeg boeken van schrijvers Robert Frost en C.P. Snow proberen de mannen het moreel op peil te houden.

Gelukkig breekt de zon tenslotte door en weten ze door dikke pakken sneeuw wadend de top van de vulkaan te bereiken. Op de terugreis hebben ze nog de tijd voor wetenschappelijk onderzoek en om van de flora en fauna van het wonderbaarlijke eiland te genieten. Ook de zeereis terug lijkt zonder grote ongelukken te verlopen Maar dan duikt er vlakbij de haven van Albany nog een grote, met auto’s beladen veerboot op….

In het tweede deel van deze vooruitblik aandacht voor films waarin iemand de voetsporen volgt van een al dan niet illustere voorganger in de bergen, uitputtende ondernemingen in de zone des doods, een Peruaans jongetje dat gek is van voetbal, een ingetogen portret van een ingetogen schaapsherder en meer.

Kijk het overzicht van alle films op het DMFF 2024.

 

29 oktober 2024

 

Voetsporen, geesten en meer

 

MEER FILMFESTIVAL

Dutch Mountain Film Festival 2023 – Deel 2:
Hoogvlaktes, grotbewoners, artistiek alpinisme en mergelgroeves

door Paul Rübsaam

In Heerlen, Kerkrade en Aken vindt van 31 oktober tot en met 5 november het Dutch Mountain Film Festival (DMFF) plaats. Het thema van de dertiende editie van het festival is ‘Risico’. In het tweede en laatste deel van deze vooruitblik bezoeken we Bolivia, Canada, Nepal en Californië. Maar ook Zuid-Limburg.

Droogte en zorgen op de hoogvlakte
Een oude man met grijs haar schept aan de zijkant van een uit lichtbruine stenen opgetrokken, schamele woning zwaar ademend en met trage gebaren water in een bak, wast vervolgens resoluut zijn diep roodbruin verbrande gezicht (alleen zijn gezicht), kijkt omhoog en dan in het water van de bak waarin hij een overvliegende koningsgier weerspiegeld ziet. Vervolgens loopt hij langzaam naar zijn op een uitgedroogde akker werkende vrouw (in poncho en met grijs haar in een staart), gaat naast haar zitten en legt zijn hoofd op haar schoot, waarna zij lichtjes zijn slaap streelt.

Dit is niet de openingsscène van Utama (ons huis), maar wel een van de vele scènes uit de film die je als recensent eigenlijk zonder verdere toevoegingen volledig uit zou willen schrijven. Het in Spaans en Quechua gesproken, op een Boliviaanse hoogvlakte gesitueerde drama van regisseur Alejandro Loayza Grisi bewijst weer eens dat een kalme cameravoering (cinematografie Barbara Alvarez) een indringend landschap, omineuze beelden en onnadrukkelijke, maar veelzeggende gebaren een gevoel van betrokkenheid bij de kijker des te sterker teweeg kunnen brengen.

Het oudere echtpaar Virginio en Sisa (vertolkt door de plaatselijke niet-professionele acteurs José Calcina en Luisa Quispe) blijven het liefst wonen waar ze wonen: in hun huisje op de uitgestrekte, even betoverende als desolate hoogvlakte, met hun lama’s en hun akkertje. Maar het leven wordt er niet eenvoudiger op. Mede onder invloed van de klimaatverandering heeft het op de hoogvlakte al bijna een jaar niet meer geregend. Het gevolg is dat Sisa het benodigde water van steeds verder weg moet halen. Al blijft dat volgens haar man die de lama’s beheert háár taak. Ondertussen ontwikkelt Virginio zelf een steeds verdachter klinkend hoestje.

Sisa is opgetogen, maar Virginio nogal terughoudend als hun met smartphone en koptelefoon gewapende kleinzoon Clever (Santos Choque) op bezoek komt. Het ‘verwende ventje’ in de woorden van zijn grootvader komt vast alleen maar als boodschapper van zijn vader, waar opa Virginio nog een appeltje mee heeft te schillen. Bovendien spreekt Clever geen Quechua en heeft hij geen enkel benul van ‘voortekenen’, of die nu de op handen zijnde regen of iemands gezondheidstoestand betreffen. Laat staan dat hij zou weten hoe condors met hun levenseinde omgaan.

Toch mag Clever met zijn nukkige grootvader op stap. Niet alleen om de witte, lichtbruine en donkerbruine lama’s met hun ‘oormerk’ van als vlaggetjes ogende roze doekjes op de door de droogte gebarsten hoogvlakte te weiden, maar ook om met een groep mannen uit het naburige dorp een tocht naar de bergen te ondernemen op zoek naar water.

Het is de vraag of er einde zal komen aan de droogte. Voor het gehoest van Virginio geldt hetzelfde. Ook is het lang niet zeker of Clevers pogingen om zijn grootouders ertoe over te halen naar de stad te verhuizen, zullen slagen. Subtiele plotwendingen die het serene tempo van de film niet schaden, stellen je in staat langzamerhand te begrijpen waarom Virginio zo hecht aan zijn traditionele levensstijl. Even geleidelijk komt de wederzijdse genegenheid aan de oppervlakte die schuilgaat achter de weerbarstige verhouding tussen Clever en zijn grootvader. Utama is niet alleen een film waarbij zelfs de kijker zich dorstig en stoffig gaat voelen. Hij weet ook zeker te ontroeren.

‘Shit is good!’
In The Ballad of Caveman Bill portretteert David Curtis de goedlachse, soms wat nerveuze Bill Donaldson, die niet zomaar ergens tussen de bergen woont, maar letterlijk erín. Donaldson (een oudere man met een ruige grijze baard en lang haar in een staartje) heeft aan de oever van een rivier van oude houten planken en andere gebruikte materialen zijn huis gebouwd in de uitsparing van een rots. Dat wil zeggen: de gevel van het huis en het voorste deel ervan. De achterkant van zijn woning wordt gevormd door de vaak vochtige wanden van de grot zelf. Hij is daar in 1996 zonder vast omlijnde plannen ingetrokken en er sindsdien naar eigen zeggen blijven hangen.

We volgen Bill bij zijn dagelijkse bezigheden, bestaande uit het verzamelen van herbruikbaar materiaal op afvalplaatsen in het aan de overkant van de rivier gelegen Noord-Canadese stadje Dawson (Yukon) en daarbuiten. Hij verricht timmerwerkzaamheden en kleine klusjes voor buurtgenoten en vervoert van alles en nog wat per slee en per boot in gezelschap van zijn twee honden.

Zijn identiteit als ‘caveman’ cultiveert Bill naar eigen zeggen opzettelijk een beetje ten behoeve van nieuwsgierige toeristen. Zelf vindt hij het verschil tussen zijn eigen leven en dat van ‘gewone’ mensen niet zo groot. Wie in een appartement woont, woont toch eigenlijk ook in een grot. Maar dan eentje die op, onder of naast andere grotten is gestapeld.

De afvalplaatsen afstruinend, verbaast hij zich erover dat er zoveel zo snel wordt weggegooid, van goed berijdbare fietsen tot nauwelijks defect witgoed. Maar hij wil zichzelf niet al te fanatiek positioneren als een strijder tegen de consumptiemaatschappij. Ook hij gebruikt batterijen. En plastic, geeft hij toe. Zoals dat van zijn bril en zijn fleecejack. Wel is hij nogal trots op de uitvinding van zijn ‘compostable toilet’. De met takjes en houtkrullen gevulde pot kan na het toiletbezoek waarbij doortrekken niet nodig is in zijn geheel worden gebruikt om er gewassen op te laten groeien. ‘Shit is good!’, weet Bill.

Ondanks zijn bescheiden ecologische voetafdruk spaart het veranderende klimaat ook Bill niet. De sneeuw op de rotsen boven zijn woning smelt eerder en het vocht dringt zich door de rotsen naar beneden. Er vallen dan zoveel druppels uit zijn ‘plafond’ dat Bill in zijn eigen woorden het gevoel krijgt een ongenode jazzdrummer op bezoek te hebben. Ook de in de winter bevroren rivier smelt al eerder en het water daarvan komt hoger te staan, wat in Bills grot tot natte voeten kan leiden. Dus moet hij meerdere keren per jaar verkassen naar een hoger gelegen groene tent.

Bill Donaldson is zeker niet bang om voor malle Pietje versleten te worden. Maar de moed die hij daarvoor opbrengt, gebruikt hij soms ook om te maskeren dat hij niet altijd het achterste van zijn tong laat zien. Althans, die indruk krijg je als kijker. Hoe was zijn jeugd werkelijk en hoe zat het precies met zijn drankverleden en dat van zijn vader? Zou zijn moeder er echt trots op zijn dat haar zoon holbewoner is geworden in plaats van een saaie dokter of advocaat? Het zijn vragen waar je mee blijft zitten bij dit niettemin onderhoudende portret van een onalledaagse man met veel gevoel voor humor.

Alpinisme als kunstvorm
Van het zien van een berg op een foto naar het beklimmen daarvan en vervolgens met behulp van een eigen fototoestel een eigen verhaal over die beklimming vertellen. Tenslotte opnieuw de stap van het driedimensionale naar het tweedimensionale middels een op die foto en dat verhaal gebaseerde linoleumsnede en de inktafdruk daarvan. Dat is de route die in de korte, maar intense documentaire Reinhard Karl – Die Kunst, einen Berg zu besteigen van Tom Dauer door de Duitse alpinist, schrijver en fotograaf Reinhard Karl (1946-1982) in het verleden en de jonge grafische kunstenares Clara Happ in het heden wordt afgelegd.

De indringende werken met veel zwart en fijne witte lijntjes die Happ met gutsmes en inktroller tot stand weet te brengen, zijn naar haar eigen zeggen niet alleen geïnspireerd op Karl’s beeldschone, soms ijzingwekkende en contrastrijke zwart-witfoto’s. Die foto’s van steile hellingen, bergtoppen, eindeloze sneeuwvelden en schijnbaar in het luchtledige aan een touw bengelende alpinisten staan namelijk in het boek “Erlebnis Berg: Zeit zum Atmen” en gaan vergezeld van de vaak filosofisch getinte teksten van de in 1982 op de Cho Oyu in de Himalaya verongelukte alpinist. Ook dat innerlijke leven van Reinhard Karl wil Happ met haar linoleumsneden tot uitdrukking brengen.

Middels citaten uit “Erlebnis Berg”, Karl’s foto’s, archiefbeelden van ondere andere een beklimming van de Mount Everest (1978) en spectaculair vrijklimmen in Yosemite Valley in Californië (1980) en soms weer terugkerend in de studio van Clara Happ verschaft regisseur Tom Dauer ons een inkijkje in de wereld van de man die het leven zelf als ‘een berg zonder top’ omschreef.

Foto’s van adembenemende bergen bekijken. Daar begon het mee voor de jonge Reinhard Karl. Later, toen hij als automonteur nog doen moest wat anderen hem opdroegen, wilde hij zich vooral bewijzen als alpinist. Langzaam maar zeker echter werden pen en fototoestel onontbeerlijke attributen. Het doel was niet meer de beste alpinist te worden, maar de esthetiek van het hooggebergte te vangen. Foto’s kunnen tweedimensionaal als ze zijn weliswaar nooit de angst voor de dieptes en de soms intense kou goed overbrengen, maar leerden de fotograaf naar eigen zeggen zien dat er vanaf de top vele wegen terug naar het dal voeren. Waardoor hij zoals hij dat zelf formuleerde na iedere beklimming weer als iemand beneden kon komen.

‘Hoe meer men beleeft, hoe meer men is’ luidt een van Karl’s andere memorabele aforismen. ‘Men is dan geen zandkorrel meer die door iedere storm weggeblazen kan worden. Men is een steen geworden. Een Rolling Stone, die onafgebroken zijn baan volgt.’ Zo’n man verdient eigenlijk meer grafstenen dan alleen die ene op weg naar de Cho Oyu (8188m), waar Reinhard Karl op 19 mei 1982 op vijfendertigjarige leeftijd het slachtoffer werd van een ijslawine. Gelukkig vormt nu ook het werk van Clara Happ een passend eerbetoon.

Sfeervolle stillevens in Zuid-Limburg
Een van de hoogtepunten van de elfde editie van het Dutch Mountain Film Festival (2021) was het in Slovenië opgenomen BERG van de Nederlandse cineaste Joke Olthaar. Voor wat betreft de cinematografische stijl is het veel kortere, in Zuid-Limburg opgenomen en daarmee nog Nederlandsere Mergel van Thomas Brand daar zeker mee te vergelijken.

In, op en rond het mergel van de Curfsgroeve nabij Valkenburg verkent Brand evenals Olthaar in zwart-wit de zeggingskracht van geaccidenteerd terrein met veelvuldig gebruik van vaste camerastandpunten. Licht en schaduw, vorm, structuur en kleine toch bewegende details, veroorzaakt door bomen, bladeren, takjes en een veranderende lichtval, komen optimaal tot hun recht en versterken het gevoel van betovering dat het landschap teweeg kan brengen.

Mede door de schaal- en hoogteverschillen tussen Zuid-Limburg en Slovenië spelen registraties van de lucht (al dan niet met traag overtrekkende wolken) in Mergel een veel geringere rol. Enerzijds draagt dit bij aan het verbeelden van de sprookjesachtige, soms sinistere en claustrofobische atmosfeer van de groeve en het omliggende landschap. Anderzijds is het goed dat Mergel niet langer dan een kwartier duurt. Eentonigheid ligt namelijk wel op de loer. Niettemin is het verheugend dat er zich iets als een typisch Nederlandse bergfilm lijkt te ontwikkelen.

En verder…
Andere opmerkelijke films op het festival zijn onder andere de hilarische “Swissploitation’ Mad Heidi (Johannes Hartmann en Sandro Klopfstein), waarin het dit keer buitengewoon weerbare kinderboekenpersonage Heidi zich staande weet te houden in een fascistisch en opzettelijk overdreven bloederig Zwitserland. Voorts De Acht Bergen (Felix van Groeningen en Charlotte Vandermeersch) naar de fameuze roman van Paolo Cognetti over een bergvriendschap, alsmede No Dogs or Italians Allowed, die allebei eerder dit jaar in de bioscoop verschenen.

Meer animatie en stopmotion is te zien in onder andere The Legend of Goldhorn en Egoland, opnieuw aandacht voor de impact van klimaatverandering op ski-ressorts in The Last Skiers en een terugblik op de eerste bijna geslaagde beklimming van de Mount Everest, nu een eeuw geleden in Everest: by those who were there.

Overige activiteiten in het kader van DMFF #13 zijn onder meer de exposities ‘Een gebergte in mijn kamer’ en ‘Steine zum Staunen’, een wandelsafari in het Land van Kalk nabij Heerlen en een interview met Yond Boeke, de Nederlandse vertaler van Paolo Cognetti.

Voor een volledig overzicht van alle zesentwintig films en alle overige activiteiten zie de website van het DMFF.

 

30 oktober 2023

 

Dutch Mountain Film Festival 2023 – Deel 1: Lawines, klimaatverandering en andere gevaren

 

MEER FILMFESTIVAL