Daniela Thomas, regisseur van Vazante:
“Brazilië is het kind van de meester en de slavin”
door Alfred Bos
Vazante – nu uit in Nederland en vanaf november in Brazilië te zien – is de eerste film waarvoor Daniela Thomas (Rio de Janeiro, 1959) de regiecredits niet deelt. Het historische drama, gesitueerd op een plantage in het Braziliaanse hoogland van de vroege negentiende eeuw, is een allegorie over de geboorte van haar vaderland.
De regisseur: “Brazilië is de meest raciaal gemengde samenleving ter wereld. Wij zijn het land van de pardos, zoals ikzelf. Mensen met een gekleurde huid die de nakomelingen zijn van blanken en zwarten, of indianen en zwarten dan wel blanken en indianen. Van gemengde afkomst dus.”
Daniela Thomas komt uit een artistiek nest. Haar vader heeft in Brazilië legendarische status als de striptekenaar en schrijver Ziraldo en haar jongere broer Antônio Pinto is een veelgevraagde filmcomponist; hij scoorde onder meer City of God. Ze maakte vier films met de internationaal vermaarde regisseur en producer Walter Salles (bekend van Central Station en The Motorcycle Diaries) en was creatief directeur van de openingsceremonie van de Olympische Spelen van zomer 2016 te Rio. Daarnaast heeft ze de scenario’s geschreven voor film en toneel.
Vazante, geschreven en geregisseerd door Daniela Thomas, handelt over slavernij. De film is gesitueerd in de jaren twintig van de negentiende eeuw. In de Chapada Diamantina, de centrale hoogvlakte van de Braziliaanse deelstaat Bahia, probeert een plantage-eigenaar zich van nageslacht te verzekeren. Wanneer zijn vrouw in het kraambed sterft, huwt hij de 12-jarige dochter van zijn nicht. Uit de omgang met een zwarte slavin wordt een kind geboren.”
“Dat is mijn land”, zegt Daniela Thomas. “Het kind van een buitenechtelijke relatie. Dat is Brazilië, kind van de meester en de slavin. Van gemengde afkomst. Die vermenging is niet her resultaat van staatsbeleid noch van een algemeen omarmde cultuur. Het gebeurde allemaal in het geniep. Misbruik, verkrachting.”
Daniela Thomas, geboren Pinto, was vijf jaar oud toen in 1964 de militairen via een staatsgreep in Brazilië aan de macht kwamen. Haar vader, Ziraldo Alves Pinto, was een van de oprichters van het satirische nieuwsblad O Pasquim, waarin de dictatuur fel werd bekritiseerd. Hij werd meerdere malen gearresteerd en achter de tralies gezet.”
“Voor mij was dat traumatisch”, zegt Thomas. “Ik was tien, elf jaar oud. Ik kon goed tekenen, maar ik ben geschiedenis gaan studeren. Ik wilde weten hoe een land met zoveel mogelijkheden en zoveel potentie zo heeft kunnen ontsporen. Vergelijk het met Duitsland, het land van filosofen, dichters en componisten, dat tevens de nazi’s heeft voortgebracht. Hoe heeft Brazilië in die val kunnen lopen? Dat wilde ik begrijpen. Ik dacht dat slavernij en het patriarchale systeem aan de wortels van onze rampzalige bestemming lagen. Als ik ooit de kans kreeg zou ik een film maken over die wortels.” Die film is Vazante geworden. Het is haar The Birth of a Nation.
Vier eeuwen slavernij
Daniela Thomas: “Vanaf de zestiende eeuw tot aan bijna het begin van de twintigste eeuw was er slavernij in Brazilië. Dat is bijna vierhonderd jaar. De geografie van het zuidelijke Atlantische gebied was ideaal voor de slavenhandel. Van West-Afrika naar de Cariben, vandaar naar Bahia aan de noordoostkust van Brazilië en weer terug naar West-Afrika. Het was een virtuele transportband.”
|
“Huidskleur bepaalde wie menselijk
was en wie minder menselijk was” |
|
“Het verschil in huidskleur was een plus. Die bepaalde wie menselijk was en wie minder menselijk. In Noord-Amerika was er door specifieke omstandigheden een scherpe grens tussen blank en zwart en die grens werd zelden overschreden. In Brazilië werd die grens door de slaveneigenaars dagelijks geschonden. Die gebruikten en misbruikten hun slaven en slavinnen als routine.”
“In Brazilië worden weinig films gemaakt over het verleden, over hoe we waren. Dat komt deels omdat het taboe is en er daardoor weinig geld beschikbaar is voor dat soort films. In de jaren zestig en zeventig was er een duidelijke trend om de traditie op een carnavaleske, Felliniaanse wijze te portretteren. Er zijn dus wel films waarin slavernij een rol speelt, maar daarin de nadruk ligt op feesten, dansen en seks.”
“Het wetenschappelijke onderzoek naar slavernij, vanaf de jaren tachtig tot nu, heeft het zelfbeeld van het land gerevolutioneerd. Allereerst zijn er meer zwarte onderzoekers aangesteld. Bovendien is er veel historisch bronmateriaal boven tafel gekomen. In Brazilië is slavernij afgeschaft in 1888 – het laatste land ter wereld – en een zwarte dominee riep op om alle eigendomspapieren te verbranden, want de blanke eigenaars wilden worden gecompenseerd voor hun verlies. Daaruit ontstond de mythe dat al dat materiaal verloren was gegaan.”
“Maar het bleek een rookgordijn om de voormalige slavenhouders op het verkeerde been te zetten. Er waren symbolisch slechts zo’n duizend documenten verbrand. Een onderzoekster vond schatten aan historisch materiaal, een bijna onuitputtelijke bron van gegevens. Dat heeft erin geresulteerd dat de geschiedenis van Brazilië volledig is herschreven. Deze film zou dertig jaar geleden niet gemaakt kunnen zijn. Hij is de telg van al dat onderzoek.”
U heeft de film omschreven als een ‘antropologische kaart’. Wat bedoelt u daarmee?
“Daar bedoel ik mee: de film toont wie we zijn. In Nederland kun je je etnische wortels makkelijk achterhalen. In Brazilië is dat anders. We moeten in het reine komen met wie we zijn. Onlangs hoorde ik een vrouw uit Angola zeggen: ‘Brazilië is niet Latijns Amerika. Brazilië is Afrika.’ Fantastische uitspraak, daar kan ik me helemaal in vinden. Brazilië is Portugees-Afrikaans. Na het afschaffen van de slavernij heeft de Braziliaanse overheid een programma opgezet om arme immigranten uit Italië en Japan aan te trekken, met als doel de natie te veredelen. Wat een krankzinnige idee.”
“Films die in het verleden spelen lijden vaak aan projectie: de kostuums zien er authentiek uit, maar het haar, het gedrag en de persoonlijke interacties zijn modern. Ik wilde met Vazante een antropologisch portret maken: de Gestalt van die tijd. Dat werd een obsessie voor me en misschien ben ik er in doorgeslagen. Ik wilde het publiek in de cinema terugbrengen naar die tijd. Alle details zijn conform aan wat wetenschappelijk onderzoek ons heeft geleerd.”
De blik van de slavenhouder
De hoofdpersoon van Vazante, de plantage-eigenaar en slavenhouder António, is een tragische figuur en dat niet alleen vanwege de onverwachte en dramatische ontknoping van de film. Hij is de eenzaamste mens op aarde, in ieder geval van de Diamantina-hoogvlakte. Zijn vrouw is een kind en zijn schoonmoeder is dement.
|
“Ik wilde het karakter van de slaveneigenaar complexer
maken dan het cliché van de sadistische blanke man” |
|
Daniela Thomas: “Ik wilde het karakter van de slaveneigenaar complexer maken dan het cliché van de sadistische blanke man. Slavernij was een perversie die het hele dagelijkse leven doortrok, een ziekte die een hele natie aanvreet. De blanke ziet de zwarte als een object, een werkpaard. Een paard kun je afranselen, daar is niets mis mee. Dus een zwarte kun je ook afranselen, want hij is een beest. Hij wordt in de blik van de slavenhouder ontmenselijkt.”
“Wat ik wilde overbrengen is dat de wereld uit het lood stond. Een mens werd niet als mens gezien. Het resultaat is dat iedereen lijdt. António is eenzaam, hij heeft niemand om mee te praten, terwijl er op zijn landgoed honderden mensen rondlopen. Alleen ziet hij die niet als mensen. Als hij een andere attitude had gehad, had hij mee kunnen dansen met de drums van de slaven.”
Slaaf als wegwerpproduct
Vazante telt een aantal scènes waarin de slaven onderling spreken in een Afrikaanse taal. Die scènes heeft Thomas doelbewust niet laten ondertitelen. Ze legt uit waarom.
“Het systeem in Brazilië zat zo in elkaar dat het makkelijker was om nieuwe slaven te importeren dan om bestaande slaven te onderhouden. Anders gezegd: het was duurder om een slavenbaby te laten opgroeien tot volwassen werkkracht dan om een nieuwe partij slaven aan te laten rukken. Bijna vier eeuwen lang nam de slavenpopulatie niet toe, er werden nauwelijks baby’s geboren. Slaven werden gewoon vervangen.”
“In mijn film lopen er kinderen rond op het landgoed, maar dat was een uitzondering. Op de grote plantages waren alleen volwassen slaven te vinden. Ze werden 35, 40 jaar oud en vervolgens vervangen door nieuwe aanvoer uit Afrika. Die slaven kwamen, afhankelijk van het moment, uit verschillende regio’s. Ze konden overal vandaan komen.”
“Ik wilde laten zien dat er slaven tussen zaten die onderling een taal spraken die helemaal niemand kon verstaan, ook niet de Afrikaanse voorman die als tolk voor António fungeerde. Ik wilde de psychologie van die situatie tonen, de verwarring. Niemand kon hen verstaan, ook de zwarten niet. Ik had onder die scènes ondertitels kunnen plaatsen, daar is niets op tegen. Maar ik wilde het leven van toen, in die situatie, laten zien. Wat zegt hij?”
“Het personage dat in de film het meeste spreekt, kan niet worden verstaan. Hij is iemand die in zijn eigen gemeenschap status geniet. Bijna alle Afrikaanse slaven hadden cosmetische littekens als uitdrukking van hun afkomst. Daaraan kon je een Afrikaanse slaaf onderscheiden van een slaaf die in Brazilië was geboren. Die had geen littekens.”
Landgoed uit 1760
Vazante is gedraaid tussen de rotsen en in de valleien van de Diamantina-hoogvlakte, waar tot vroeg in de negentiende eeuw diamantmijnen de lokale economie draaiende hielden. Zo’n twee eeuwen later moet er uit die tijd weinig meer te vinden zijn. Hoe heeft ze het landgoed gevonden waar de film is gesitueerd?”
Daniela Thomas: “Het is een landgoed uit 1760 en alles was zoals je het in de film ziet. We hebben er alleen de kleine hutjes van de slaven aan toegevoegd. Ik heb lang gedacht dat we nooit de juiste locatie zouden kunnen vinden. Die huizen hadden geen ramen, alleen houten luiken. Ze zouden, veronderstelde ik, allang door wind en regen zijn verweerd. Het curieuze van Brazilië is: het is zo groot en zo onbekend, ook bij Brazilianen zelf, dat ik niet wist dat dit soort boerderijen bestonden. Ik ging ervan uit dat we een set zouden moeten bouwen.”
“We zochten vanuit een oud, zeventiende-eeuws dorpje, Serro; dat betekent ‘hoogland’. Het ligt in het hart van Brazilië, waar diamantmijnen werd ontgonnen. We hadden een scout vooruit gestuurd en die vond in het dorp een historica die een boek had geschreven over de oude boerderijen in de omgeving. Ze heeft onze scout meegenomen op een vijfdaagse rondreis door de streek. Hij vond twintig boerderijen. Ze functioneren nu als kaasboerderijen. Ze zijn slecht onderhouden. Het landhuis dat we voor de film hebben gebruikt, was het enige dat nog een beetje in conditie was. We hoefden er nauwelijks iets aan te veranderen. We hebben alleen de muren iets donkerder gemaakt.”
Obsessief authentiek
Vazante heeft een soundtrack die past bij een film die aanspraak maakt op authenticiteit. Er is weinig dialoog en alleen onder de aftiteling klinkt filmmuziek. Het sound design is van de Portugees Vasco Pimentel, een veteraan die onder meer met Sam Fuller en Wim Wenders heeft gewerkt. In de film speelt hij een bijrol als geestelijke.”
|
“Muziek is prachtig in films, maar ik wilde
de emoties van het publiek niet manipuleren” |
|
Daniela Thomas: “Toen ik film ging studeren vond ik de opvattingen van Godard over de soundtrack heel interessant: hoe het geluid los staat van de beelden en hoe je daarmee kunt manipuleren. Ik ben dol op geluid.”
“Muziek is prachtig in films, maar ik wilde de emoties van het publiek niet manipuleren. Bovendien, stilte bestaat niet in Brazilië. Er zijn altijd natuurgeluiden, tijdens de filmopnamen kon ik er nauwelijks door slapen. Vasco Pimentel, de geluidsman, is de gekste persoon met wie ik ooit heb gewerkt; hij is obsessief. Al het geluid dat je hoort in de film heeft hij op locatie opgenomen. Als wij klaar waren voor de dag ging hij het bos in om opnamen te maken. Hij had een compleet repertoire: morgenvogels, middagvogels, avondkikkers, nachtkrekels, enzovoorts.”
“Alle geluiden zijn correct en natuurlijk, net zo obsessief correct als de kostuums die de personages dragen. Die zijn met de hand gestikt, niet met machines. Al dat omgevingsgeluid was volgens mij genoeg om je oren te vullen. Het is een levend portret van die omgeving. Alle muziek die je hoort is muziek die wordt gemaakt in de filmscènes zelf. Het is een beetje obsessief. Ik ben een beetje obsessief.”
Beeldschoon in zwart-wit
De cinematografie van Vazante is spectaculair: de rotsen, velden en bossen van het hoogland zijn gedraaid in beeldschoon zwart-wit. Waarom zwart-wit? “I love it”, zegt Thomas enthousiast. “Er is een pact tussen de kijker en het beeld. Dat pact krijgt iets extra’s door zwart-wit, voor mij althans. Ik word makkelijker naar het universum van de film getransporteerd.”
Omdat mensen dromen in zwart-wit?
“Als je de werkelijkheid wilt weergeven in kleur, moet je een reeks artistieke keuzes maken. We zien beelden van de Renaissance of de Middeleeuwen weliswaar in kleur, maar altijd via de interpretatie van de kunstenaar. De werkelijkheid in kleur is altijd een esthetische weergave. Dat wilde ik juist niet. Ik wilde direct naar de inhoud. Zwart-wit zou me daar in één keer naartoe brengen, zonder de interventie van filters en artistieke keuzes. Bovendien is zwart-wit erg krachtig.”
De omhelzing van de slang (El abrazo de la serpiente) is eveneens in zwart-wit gedraaid en toont de vele variaties groen van het Amazonewoud in een oogverblindende hoeveelheid grijstinten. Groen vertaalt heel goed naar zwart-wit.
“Ik was totaal verliefd op die film. We hadden dezelfde connectie met de natuur, we hebben volgens mij hetzelfde proces doorlopen. Vergeet de groene overdaad van het hof van Eden en toon de donkere, meer complexe kant. Dat is doorgekomen in zwart-wit. Om je gereedschap te kunnen kiezen, moet je precies weten wat je wilt communiceren.”
|
“Wanneer je de keuze voor zwart-wit accepteert, ben je
als kijker meer ontspannen en sta je meer open voor de film” |
|
Een reden waarom ik eigenlijk liever een film in zwart-wit zie dan een film in kleur is dat het beeld in zwart-wit je er als kijker aan herinnert dat je niet naar de werkelijkheid kijkt, maar naar een interpretatie van de werkelijkheid, een mediarepresentatie. Het is eerlijker en het is echter, op een kunstmatige manier.
“Je moet als kijker direct meegaan in de artistieke keuzes die de regisseur heeft gemaakt, anders blijf je verdurend aan het oordelen, waardoor je niet ‘in’ de film raakt. Wanneer je de keuze voor zwart-wit accepteert, ben je als kijker meer ontspannen en sta je meer open voor de film. Dat is althans mijn ervaring.”
De mijne ook.
“Een zwart-witfilm die speelt in het heden zou te gestyleerd zijn. Ik was weg van Ida. Foreign Land, mijn eerste film is ook in zwart-wit en die speelde tien jaar terug in de tijd. Er is iets met zwart-witfilm, het is een signaal: we zijn in het verleden. Het helpt je om te geloven dat we teruggaan in de tijd.”
U zei dat u geschiedenis bent gaan studeren omdat u wilde begrijpen waarom de wereld in elkaar steekt zoals hij in elkaar steekt. Waarom geen psychologie?
“Op het moment dat ik ging studeren, de late jaren zeventig, had je in Brazilië twee wereldbeelden: rechts en links. Psychologie werd beschouwd als bourgeois. Ik zag de wereld door de bril van Karl Marx en Lenin. Ik was negentien toen ik naar Londen kwam om te studeren en een wereld zonder Marx kon ik me niet voorstellen. In Brazilië waren we op dat moment nogal geradicaliseerd.”
“In het Engeland van de late jaren zeventig was het consumentisme nog niet zo sterk aanwezig als het nu is. Het was in feite de ideale tijd. Ik kreeg in Covent Garden les van leraren die gratis onderwijs gaven aan immigranten. Ik kreeg Engelse les met zwarte mannen uit Zimbabwe, de Cariben. Je leefde in communes in kraakpanden en had lange gesprekken en discussies. Dat was het Engeland wat ik aantrof. Het was geen theoretisch concept, het was the real thing.”
|
“De mensen kopen zich in de schulden
aan spullen die ze niet direct nodig hebben” |
|
Spullenfetisjisme
“Het moment waarop Margaret Thatcher aan de macht kwam, in de voorzomer van 1979, was het begin van het einde. Inmiddels bepalen de grote internationale bedrijven wat we eten en hoe we ons kleden, zelfs de gedachten die we denken. In Brazilië is nu een kleptocratie aan de macht, de maffiosi hebben het voor het zeggen. Het is nu erger dan onder de militaire dictatuur, want toen was er geen hypocrisie. De werkelijkheid was helder: dit zijn de militairen en als je iets doet wat hen niet aanstaat, ga je naar de gevangenis. Dat is hij nu niet meer.”
“De economie is de nieuwe God. Daar is niets neutraals aan. Kijk naar het spullenfetisjisme van de consument, een basisidee van Marx. De mensen kopen zich in de schulden aan spullen die ze niet direct nodig hebben. Dat had hij scherp voorzien.”
Vazante is na vier films die u heeft gemaakt met Walter Salles de eerste film die u alleen heeft geregisseerd. Is dit het begin van een nieuwe loopbaan?
“Jazeker, de tweede film is al opgenomen. Het duurt jaren om een film gefinancierd te krijgen en het geld voor de projecten kwam op hetzelfde moment binnen. Daarom moest ik twee films in een jaar maken. Ze kunnen niet méér van elkaar verschillen. De andere film is een realtime verslag van een diner. Ik heb het geschreven als een toneelstuk. Het gaat over een vrouw, een soort Medea, die gasten uitnodigt om hun moraal te fileren. Voor haar is het een wanhopige poging om in het reine te komen met haar leven. In twee uur tijd stort alles in elkaar. Het is een film die is geïnspireerd door Shadows van John Cassavettes. Hij heet The Last Dinner.”
2 oktober 2017
ALLE INTERVIEWS
